Ks. Waldemar Kulbat: - Kiedy prof. Hans Küng opublikował głośną pracę pt. „Czy istnieje Bóg? Odpowiedź na pytanie o Boga w nowoczesności” (Existiert Gott? Antwort auf die Gottesfrage der Neuzeit, Wien 1978) podstawy materializmu zaczynały się kruszyć a symptomem tych przemian było zaproszenie profesora przez Chińską Akademię Nauk do Pekinu z wykładem na temat istnienia Boga. Czy problem Boga jest również palący we współczesnej cywilizacji pluralizmu i konsumpcji?

Ks. Sławomir Szczyrba: - Zanim podejmę to ważne pytanie, chciałbym, poniekąd sprowokowany przez Księdza Redaktora wstępem do zadanego pytania, przywołującym słynną pracę H. Künga, poszerzyć nieco kontekst pytania o Boga. Bardzo często powiada się, że współczesne zapytywanie o Boga, choćby w postaci nadanej przez Künga: Czy istnieje Bóg?, zostało poprzedzone konstatacją: „Bóg umarł”, „Bóg jest martwy” („Gott ist tot”), którą Nietzsche (1844-1900) „pukał” do XX wieku. Po raz pierwszy o śmierci Boga pisał Nietzsche w 125 fragmencie „Wiedzy radosnej” (praca ukończona wiosną 1882 r.), zatytułowanym „Człowiek szalony”. Przypomnijmy treść tego bardzo ważnego fragmentu: „Człowiek szalony. - Czyż nie słyszeliście o tym człowieku szalonym, który w jasne przedpołudnie zapala latarnię, biegnie na rynek i nieustannie krzyczy: »Szukam Boga! Szukam Boga!« […] »Gdzie jest Bóg? wołał, chcę wam to powiedzieć! Uśmierciliśmy go - wy i ja! Wszyscy jesteśmy jego mordercami! Ale jak tego dokonaliśmy? Czyż mogliśmy wypić morze? Kto dał nam gąbkę, aby zetrzeć cały horyzont? Co zrobimy, skoro oderwiemy tę Ziemię z łańcucha jej słońca? Dokąd biegnie teraz? Dokąd biegniemy my?«”.
Nietzsche nie mówił, że Bóg nie istnieje, nie mówił o nieistnieniu Boga, nie mówił też o niemożliwości wykazania Jego istnienia, co nader często, i - dodajmy sztandarowo, podnosili wyznawcy materializmu. Nietzsche, w pewnym, nieukrywanym, przerażeniu krzyczał, że Bóg jest martwy, co znaczy: „nie żyje!”, a wobec tego nie ma znaczenia dla życia. Inaczej mówiąc: Nietzsche jakby konstatował fakt nieobecności Boga, „zbiorową noc ducha” w pewnym sensie analogiczną do indywidualnych nocy ducha, o których piszą mistycy. Tylko „w pewnym sensie analogiczną”, ponieważ zgotowaną ludziom na wyraźne życzenie ludzi. W konsekwencji tego czynu, człowiek musi się wznieść sam do poziomu nadczłowieka. Sądzę, że w jakiś sposób Nietzsche przetestował sam na sobie ową ideę nadczłowieka, tzn. życie wedle idei „tak jakby Bóg nie istniał” - jak powiadamy dzisiaj. I przypłacił to obłędem. W tym sensie lektura jego prac może być pouczająca.

- Znaczy to, że Nietzschego można odczytywać jako przestrogę?

- Jak najbardziej. Błażej Pascal na samym początku nowożytności napisał myśl, która do dziś nie straciła na aktualności: „[...] człowiek nieskończenie przerasta człowieka [...]”. Miał jednak na uwadze to, że owo przerastanie, i w rezultacie objawianie się człowieka, realizuje się dzięki jego otwieraniu się na Nieskończonego. Znaczna część nowożytności przestała postrzegać pełnię rozwoju osoby w jej związku (relacji) z Bogiem. Poszła w innym kierunku. Sądziła, że umacnia podmiot ludzki przez radykalizację jego autonomii, która ostatecznie odrzuca wspólnotę ze Stwórcą i Zbawicielem. W rzeczywistości główne drogi myśli nowożytnej - w jej różnorodnych i nieraz sprzecznych ze sobą formach - nieubłaganie prowadziły do przekształcenia stwierdzenia Pascala w zalecenie F. Nietzschego: „Człowiek jest czymś, co pokonane być powinno”. Stąd zaś był już tylko krok do twierdzenia, że należy porzucić również podmiot. Tym bowiem, co nade wszystko „pokonane być powinno” było doświadczenie transcendencji człowieka w kierunku Boga, wiązanie rozumienia istoty wolności człowieka z samozwiązaniem się człowieka posłuszeństwem wobec Boga. Zamiast zatem przekraczać siebie w kierunku Nieskończonego i doświadczać własnego wzrastania, człowiek gubił i był odwodzony od autentycznego ludzkiego doświadczenia w kierunku czynienia innego doświadczenia - nadczłowieka. Dochodziło zatem do tego, że im bardziej znikał podmiot osobowo-ludzki, tym samym zaczął się kształtować nowy człowiek technokratyczny - realizujący nietzscheański „ideał wierności tylko ziemi”, człowiek o rozmytym obliczu.

- W ten sposób Ksiądz „antropologizuje” problematykę Boga.

- Bóg jest problemem człowieka, ale w jeszcze większym stopniu człowiek sam dla siebie jest problemem, którego nie jest w stanie rozwiązać bez Boga. I nie idzie tutaj tylko o teoretyczne dywagacje. To problem nade wszystko egzystencjalny.
Ostatnio na łamach Magazynu idei „Dziennika” pt. „Europa” kilkunastu wybitnych przedstawicieli polskiej inteligencji wypowiadało się na temat swojej wiary i religijności oraz ich stosunku do Kościoła. Ks. prof. Czesław Bartnik oceniając te wypowiedzi na łamach „Naszego dziennika” pisze: „Z ankiety wynika, że nasza inteligencja ma dużą suwerenność umysłową, w tym i religijną, myślenie religijne nad Wisłą nie ma dziś silnych wrogów, ani rozum oświeceniowy, ani poznanie naukowe nie zwyciężyły, okazały się za słabe w zasadniczych kwestiach życia i upadło przekonanie, że religia jest przeszkodą w naprawie społeczno-politycznej świata”.

- Czy Ksiądz Doktor podziela ocenę ks. prof. Bartnika, że wyznania wspomnianych intelektualistów są niezwykłe, religijne, szczere i nawet podnoszące na duchu?

- To jest pocieszające stwierdzenie. Jeśli jest tak jak powiada ks. prof. Bartnik, to jest nadzieja na rzetelne dialogi i rzetelne wspólne dociekanie, o jakim nie mogło być mowy w czasach jedynie słusznej ideologii, jedynie słusznego światopoglądu. Tu chciałbym powrócić do wzmianki Księdza Redaktora o zaproszeniu H. Künga przez Chińską Akademię Nauk z wykładem do Pekinu. Stwierdzenie niewystarczalności materializmu czy kruszenie się podstaw materializmu dało asumpt chińskim intelektualistom do rozglądania się za czymś innym. Wysoki poziom autorefleksji marksistów nad materialistyczną filozofią marksistowską w Polsce był rezultatem dialogu-sporu autorów marksistowskich z przedstawicielami filozofii chrześcijańskiej. Szczególnym forum tego dialogu był „Tydzień Filozoficzny w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim”. Dawał on okazję intelektualnego starcia się profesorów, młodych pracowników naukowych i studentów.

- Bp Bohdan Bejze, były kierownik katedry filozofii Boga, przez wiele lat starał się wraz z gronem specjalistów odpowiedzieć na pytanie: Jak współczesnemu człowiekowi mówić o Bogu? Czy wnioski badawcze bp. B. Bejze nadal są aktualne i w jakiej mierze? Czy współczesne przemiany kulturowe i zmiana mentalności ludzi domagają się wprowadzenia korekty? Jak brzmiałaby odpowiedź na to pytanie dzisiaj?

- Samo pytanie: jak współczesnemu człowiekowi mówić o Bogu?, jest ważne i wciąż otwarte. Ksiądz Biskup korzystał z badań ankietowych. Sondował w ten sposób stanowiska różnych autorów polskich i zagranicznych. Wydaje mi się, że dojrzewał w nim pewien zamysł, któremu dawał wyraz hasłowo w planowanej publikacji „W kierunku odnowy teodycei”. W ostatnich swoich tekstach oraz sondażach interesował się kwestią konsekwencji moralnych płynących z afirmacji istnienia Boga. W ten nurt dociekań bp. Bejze wpisała się również moja rozprawa doktorska napisana pod jego kierunkiem („Afirmacja Boga i życie moralne w ujęciu Jerzego Mirewicza SJ”, 1994). Czy chodziło o „antropologizację” teodycei, filozofii Boga? Jeśli mnie intuicja oraz próba odczytania zamysłów mojego promotora nie mylą, to gdzieś w tym kierunku należałoby postępować. Uczyniłem to w mojej rozprawie „Problem relacji religijnej” (2009). Najkrócej mówiąc, w definicję osoby w sposób konieczny wchodzi relacja człowieka do Boga. Drugą relacją określającą człowieka jest jego odniesienie do świata zwierzęcego. Nie brakuje dzisiaj prac, które, jak choćby rozprawa Jacka Lejmana („Ewolucja ludzkiej samowiedzy gatunkowej. Dzieje prób zdefiniowania relacji człowiek-zwierzę”, Lublin 2008), chcą - w imię nadużyć w związku z pokazywaniem wyższości człowieka w stosunku do zwierząt - wyraźniej bronić tego właśnie odniesienia definicyjnego. Zamiast dłuższego wywodu polemicznego z tą interesującą rozprawą pozwolę sobie na przytoczenie dosadnego, ale wielce frapującego stwierdzenia mędrca Koheleta: „[Synowie ludzcy] sami przez się są tylko zwierzętami” (Koh 3, 18 d). W tym stwierdzeniu starotestamentalnego mędrca zarysowuje się także zarys i kierunek odpowiedzi na pytanie Księdza Redaktora, czy problem Boga jest palący we współczesnej cywilizacji pluralizmu i konsumpcji? Jako odpowiedź przytoczę prowokacyjnie cytat z „Polityki” Arystotelesa (1253 a 12): „Wszystkim ludziom właściwy jest z natury pęd do życia we wspólnocie, a ten, kto ją pierwszy zestroił, jest twórcą największych dóbr. Jak bowiem człowiek doskonale rozwinięty jest najprzedniejszym ze stworzeń, tak jest i najgorszym ze wszystkich, jeśli wyłamie się z prawa i sprawiedliwości. Najgorsza jest bowiem nieprawość uzbrojona […]. Człowiek bowiem bez poczucia moralnego jest najniegodziwszym i najdzikszym stworzeniem, najpodlejszym w pożądliwości zmysłowej i żarłoczności. Sprawiedliwość zaś jest znamieniem państwa […]”. Arystoteles określając państwo wspólnotą naturalną i stawiając ją wyżej nad rodzinę w porządku natury, miał właściwie na myśli Absolut (Boga), choć tego nigdzie nie stwierdzał wprost.