W przeddzień Narodowego Dnia Pamięci Duchownych Niezłomnych w Kurii kieleckiej odbyła się promocja książki „A droga była niełatwa… Wspomnienia kieleckiego duchownego z lat 1910-1955” pod redakcją dr. hab. Ryszarda Gryza i dr Karoliny Święcich, wydanej w Serii Świętokrzyskiej. Powstała na podstawie relacji ks. Henryka Peszki, niezłomnego kapłana i kapelana AK.

Nieznajomość historii oddziela od prawdy

Wśród wielu gości, historyków, znawców regionu, w promocji uczestniczył również bp Jan Piotrowski, podkreślając wagę wydobywania na światło dzienne prawdy historycznej, podziękował grupie środowiska naukowego, które przybliża przez swoje badania i opracowania życie niezłomnych kapłanów. Przyznał, że sam kocha historię i często poświęca czas lekturze książek historycznych. – Nieznajomość historii tak wiele burzy w ludzkim życiu, oddziela od prawdy. Bez prawdziwej historii nie ma przyszłości – mówił bp Jan.

– Ks. Peszko podjął drogę niełatwą, ale piękną – konspiracyjną i niepodległościową – mówili historycy na spotkaniu. Chociaż ks. Henryk Peszko (urodzony w 1910 r. we wsi Kraczkowa, k. Łańcuta) pochodził z diecezji przemyskiej, to całe życie kapłańskie związał z diecezją kielecką.

W konspiracji

Formacja w Seminarium kieleckim przygotowała go do służby Kościołowi i Polsce. Święcenia kapłańskie przyjął dwa lata przed rozpoczęciem wojny z rąk bp. Franciszka Sonika. Wojna zastała go na wikariacie w Jędrzejowie. Wykazywał opór wobec zarządzeń okupanta i angażował się w pomoc ludności. W kolejnej parafii – Busku-Zdroju w czerwcu 1940 r. został zaprzysiężony w Związku Walki Zbrojnej, przemianowanej w AK. W strukturach Polskiego Państwa Podziemnego działał za zgodą bp. Kaczmarka i jego aprobatą. Znany był z kazań budujących nadzieję u ludzi. Opiekował się przesiedleńcami z Wielkopolski, ratował ludzi przed łapankami, zbierał dary dla potrzebujących, współpracował z Radą Główną Opiekuńczą, wysyłał paczki do więźniów obozów koncentracyjnych. Po trzech latach został przeniesiony do parafii katedralnej. I choć myślał, że będzie mógł bardziej spokojnie zająć się duszpasterstwem, fama o zaangażowanym kapłanie już była w mieście. Ludzie sami do niego się zgłaszali. Społeczność miasta potrzebowała ks. Peszki. Katechizował młodzież uczęszczającą na tajne komplety i sprawował duszpasterską opiekę nad ośrodkami oporu w Kielcach i okolicy.

„Wicher” w akcji „Burza”

W sierpniu 1944 r. został mianowany kapelanem w stopniu kapitana w 4. Pułku Piechoty Legionów AK o ps. Wicher. Z żołnierzami przeszedł szlak bojowy podczas akcji „Burza”. Jako kapelan był na placu boju w licznych potyczkach i bitwach. Przed wymarszem oddziałów AK, na rynku w Daleszycach odprawił dla żołnierzy Mszę św. „Wskazałem żołnierzom drogę, jaką pójdziemy – pewnie ona będzie drogą potu, walki i krwi, ale ma nas wieść do uwolnienia kraju od wroga i do pełnego zwycięstwa”. Potem kapłan udzielił wszystkim absolucji generalnej, jakiej udziela się przed bitwą. „Na końcu z ust tysiąca żołnierzy popłynęła modlitwa partyzancka „o Panie, któryś jest na niebie…”. Żołnierze stali się częścią wielkiego zgrupowania 2. Dywizji Piechoty na czele z pułkownikiem „Linem”.

„Znajdowałem się w pobliżu linii walki, by być jak najbliżej potrzebujących pomocy – spowiadałem i namaszczałem na śmierć prawie wszystkich, przeżycia te były wyczerpujące, ponieważ z jednej strony konali młodzi ludzie, z drugiej strony pociski świstające nad głową” – wspominał bitwę pod Antoniowem. Po rozformowaniu oddziałów AK w 1945 r. za wielkie zasługi dla Ojczyzny awansował do stopnia majora i otrzymał Order Wojenny Virtuti Militari V klasy z Krzyżem Walecznych.

W powojennej Polsce, budującej socjalizm, potrafił trzeźwo i krytycznie oceniać posunięcia, władzy, demaskując jej fałsz i prawdziwe zbrodnicze intencje. Był świadkiem wielu akcji służb przeciw Kościołowi. „Niektórzy się ujawniali, a niektórzy trwali w konspiracji w małych grupach w lasach. Groby partyzanckie powiększały się w lasach, a wojskowych komunistów chowano szumnie na cmentarzu partyzanckim” – napisał. Potrafił być krytyczny wobec rodaków i bez ogródek zło nazywał po imieniu. Kiedy przebywał przez krótki czas na tzw. ziemiach odzyskanych (wysłany przez biskupa do Polanicy-Zdroju, aby utworzyć ośrodek duszpasterski dla księży diecezjalnych), był świadkiem szabrownictwa mienia poniemieckiego przez Polaków. Mocno to piętnował w kazaniach, odwołując się do ich sumienia. Po powrocie do Kielc w styczniu 1947 r. podjął się odnowienia KSM i pracy z młodzieżą, jednak, nie chcąc narażać młodzieży (ze względu na swą konspiracyjną przeszłość), poprosił bp. Kaczmarka o przeniesienie i został notariuszem w Kurii diecezjalnej.

Czas próby

Ks. Peszko był głosem sprzeciwu wobec szkalowania bp. Czesława Kaczmarka i duchowieństwa. Taki kapłan był bardzo niewygodny dla władzy. Komuniści inwigilowali go, gromadzili informacje o zaangażowaniu w konspirację. Najtrudniejszy okres jego życia przypadał na apogeum stalinizmu, gdy został aresztowany w związku z przygotowywanym procesem przeciw bp. Kaczmarkowi. Razem z innymi duchownymi aresztowano księdza 12 stycznia 1952 r. W mokotowskim więzieniu przebywał ponad 3 lata.

Trudno sobie dziś wyobrazić, jak można zachować zdrowe zmysły, siedząc w nieludzkich warunkach w celi, świadomym, że można zginąć w każdej chwili. W więzieniu na Mokotowie ks. Peszko spędził ponad 1000 dni. Przetrzymywany był w kilkunastu różnych celach, przebywał z duchownymi, żołnierzami AK, gestapowcem. Balansował na krawędzi życia i śmierci.

„Śledztwo moje, które po przeniesieniu mnie do celi 19 na X (pawilonie), stawało się bardzo intensywne, wyczerpywało moje siły, tym bardziej że zaraz na początku urządzono mi pięciodniowy «kołowrotek», czyli śledztwo bez przerwy dzień i noc. Stawiano pytania i czekano na odpowiedź – a to o szpiegostwo, a to o dolary, a to o broń, a to o organizacje podziemne, o moje kontakty z aresztowanymi księżmi i tak w kółko. Odpowiedzi było brak albo krótko «nie wiem»”.

Nigdy nie zdradził bp. Czesława Kaczmarka, a jego zeznania nie mogły się przydać do procesu przeciw pasterzowi kieleckiemu. I w tym znaczeniu była to porażka komunistów. W czasach powstawania struktur „Solidarności” w regionie świętokrzyskim wspierał środowisko duszpastersko oraz środowiska kombatanckie. Inwigilacja kapłana trwała do końca jego życia. Teczkę osobową zamknięto z chwilą jego śmierci w 1988 r.

Wykuwajcie swoją wiarę

Te słowa wielokrotnie powtarzał ks. Peszko. On to czynił i choć nie doczekał wolnej Polski, zwyciężył, bo wierzył w sens oporu. – Do końca wierzył, że Polska odzyska niepodległość – mówił dr hab. Gryz.

Bezcenne wspomnienia leżałyby w szufladach, gdyby nie troska grupy osób. Notatki znalazł bp Andrzej Kaleta i przekazał ks. Tomaszowi Gocelowi, dyr. Archiwum Diecezjalnego. Dr hab. Ryszard Gryz i dr Karolina Święcich – zajęli się redakcją naukową. Sylwetkę kapłana niezłomnego, jak i prace nad publikacją przybliżali zebranym razem dr. hab. Łucją Marek, dr. hab. Jerzym Gapysem – prowadzącym debatę.