Lata dwudzieste XX wieku. Gdy mały Lolek wracał ze szkoły, do swego mieszkania w Wadowicach przy ul. Kościelnej musiał się wspinać po krętych, żelaznych schodach. Na futrynie drzwi wejściowych zawieszona była fajansowa kropielniczka z wodą święconą. Przechodząc, miał obowiązek się przeżegnać. Następnie siadał przy stole kuchennym, naprzeciwko białego kredensu z porcelaną, i odrabiał lekcje. Czasem sam, czasem z kolegami. Potem matka szykowała obiad, a kiedy po południu z pracy w pobliskich koszarach przychodził ojciec, zabierał Lolka na spacer nad Skawę. Opowiadał mu o dziejach ojczystych, uczył języka niemieckiego, przywoływał bohaterów szkolnych lektur.

Wieczorem domowa kuchnia zamieniała się w łazienkę: Emilia Wojtyłowa przynosiła w wiadrze wodę ze studni, potem balię i Lolek się mył. A potem szedł spać do pokoju obok, gdzie stały dwa drewniane łóżka i regał z książkami. Jego brat Edmund, starszy od niego o czternaście lat, dłużej odrabiał prace domowe (po zdaniu matury w 1924 r., Edmund rozpoczął studia medyczne w Krakowie).

I tak toczyło się życie, zwyczajnie i prosto, jak w wielu innych rodzinach w tym mieście.

Mieszkanie Wojtyłów było dokładnie tam, gdzie dzisiaj znajduje się multimedialne Muzeum Dom Rodzinny Jana Pawła II – na pierwszym piętrze w kamienicy, tuż przy centralnym kościele wadowickim. To jedyne miejsce na świecie, gdzie można jeszcze poczuć klimat rodzinnego domu Papieża. Tutaj przyszedł na świat i tu mieszkał aż do matury.

Wychowywał się w czasie, gdy Polska wybiła się na niepodległość i znów pojawiła się na mapie Europy. W domu wojskowego, a więc z tradycjami. Porucznik Karol Wojtyła senior w 1918 r. skończył służbę w wojsku austriackim i zaczął ją w Wojsku Polskim, w 12. Pułku Piechoty Ziemi Wadowickiej. Matka, Emilia Wojtyłowa, prowadziła dom.

Klimat Wadowic był niepowtarzalny: XIII-wieczne miasteczko pięknie położone u podnóża Beskidu Małego, z pulsującym życiem Rynkiem otoczonym kamieniczkami i sklepami, z magistratem i XIV-wiecznym kościołem Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny. Tutaj osiedlali się artyści, lekarze, urzędnicy państwowi, nauczyciele, prawnicy. Tu rozwijała się kultura, odbywały się koncerty, przedstawienia teatralne. Kwitł handel, a w czasie jarmarków na rynku zbierali się straganiarze, malarze, grywali muzycy uliczni. Nie brakowało szkół, bibliotek, klubów sportowych. O tym wszystkim zresztą mówił Papież w słynnym przemówieniu podczas pielgrzymki do Wadowic, doceniając walory takiej atmosfery i mając świadomość, że to ona go ukształtowała.

Matka

Atmosferę w domu rodzinnym Wojtyłów w dużej mierze tworzyła matka.

Emilia Wojtyłowa, z domu Kaczorowska, rocznik 1884, to piękna kobieta o przenikliwym spojrzeniu, w eleganckich sukniach i biżuterii (tak widnieje na starych fotografiach), uczesana w kok. Dorastała w Galicji, gdy Polska była jeszcze pod zaborami. Kraków, w którym mieszkała, był stolicą kulturalną kraju, co musiało wywierać wpływ na pannę Kaczorowską. Na co dzień słyszała o bohemie młodopolskiej i cyganerii, która gromadziła się w kawiarniach w Rynku, obserwowała rozwój prasy i nowinek technicznych, zwiedzała zabytki. Dorastała w rodzinie o silnych tradycjach religijnych. Zahartowana, uodporniona na trudy życia, bo w dzieciństwie straciła matkę i kilkoro z rodzeństwa. Doświadczała trudnej prawdy o konieczności przemijania i śmierci, ucząc się zaufania Opatrzności i głębszego rozumienia życia.

Już jako mężatka (w 1906 r. wyszła za mąż za oficera Karola Wojtyłę) i matka małego Edmunda, straciła córeczkę Olgę. Dziewczynka żyła tylko szesnaście godzin, umarła matce na rękach. Kilka lat później Emilia Wojtyłowa dowiedziała się, że znów spodziewa się dziecka i że ciąża jest zagrożona. Jeśli urodzi to dziecko, ona sama umrze – usłyszała od lekarza, który zalecił jej aborcję. Trzydziestopięcioletnia wtedy Emilia, mając pełną świadomość, że może umrzeć przy porodzie, zdecydowała się urodzić dziecko. I to właśnie był syn Karol. Zdrowy, silny chłopak. Przyszły papież.

Jaki wpływ matka wywarła na Jana Pawła II?

Znamienne, że sam Ojciec Święty o matce prawie w ogóle nie mówił. I z pewnością nie dlatego, że miał tylko dziewięć lat, gdy umarła. Być może zbyt bolesne było dla niego przeżycie tej straty. Bo razem z ojcem po odejściu Emilii na zawsze zamknęli pokój, w którym leżała chora, a potem umarła. To tak, jakby zamknęli ją w tym salonie i nie pozwolili jej odejść. Jakby wyparli tę śmierć, skazując się na jeszcze większe cierpienie – tak tłumaczy to dzisiejsza psychologia.

Nigdy też publicznie Papież nie mówił, że matka urodziła go, poświęcając dla niego swe życie. Ale wszystko wskazuje na to, że o tym wiedział. Kard. Dziwisz wspominał, że Ojciec Święty rozmawiał o swych narodzinach z akuszerką z Wadowic. Także włoski dziennikarz Renzo Allegri przeprowadza ciekawą analogię: w książce „Dwie matki Jana Pawła II. Emilia Wojtyłowa i św. Joanna Beretta Molla” zestawia życie matki Papieża z życiem świętej, która urodziła czwarte dziecko, mając świadomość, że – jeśli donosi ciążę – sama umrze. I tak się stało. To Jan Paweł II wyniósł Joannę na ołtarze, wiedząc, że znalazła się w takiej sytuacji jak kiedyś jego matka. Przedwczesna śmierć Emilii Wojtyłowej była przecież konsekwencją urodzenia syna. Obie te kobiety, jak zaznacza Allegri, przeżyły wielki dramat macierzyństwa. „Musiały wybierać między własnym życiem a życiem dziecka, które nosiły w sobie. I obie wyraźnie wybrały ocalenie dziecka. To matki heroiczne, męczennice, święte” – pisał włoski autor, stawiając też ciekawą tezę: Papież z tak wielkim entuzjazmem prowadził proces beatyfikacyjny Joanny Beretty Molli, bo widział w niej własną matkę, a czyniąc Joannę świętą, uczynił świętą też swoją matkę.

Sam Jan Paweł II powiedział też kiedyś, że „nauczył się cierpienia od matki”. To mocne słowa. Wypływają one zapewne stąd, że Jan Paweł II zapamiętał swą matkę jako osobę wciąż chorą, leżącą w łóżku, cierpiącą, niemogącą chodzić i zajmować się domem, a także nim – małym chłopcem. Sąsiadki z Wadowic wspominały, że pani Wojtyłowa – bo tak o niej mówiły – miała reumatyzm, chore serce, cierpiała na bezwład nóg i poruszała się na wózku inwalidzkim, a były okresy, że całymi tygodniami leżała w zamkniętym salonie. Mąż wynosił ją na leżaku na balkon. Jednak nawet w takim stanie szyła ubrania synom. Przy tym nie złorzeczyła, nie narzekała. Modliła się, umiała ofiarować cierpienie Panu Bogu, tłumacząc, że nie musi wszystkiego rozumieć. To ona pokazała Karolowi, jak znosić chorobę, jak się nie załamać. Bo gdy nie mogła się nim opiekować, umiała tę opiekę zorganizować – prosiła o pomoc sąsiadki, pomagali jej też starszy syn Edmund i mąż. Dom nie był zaniedbany, nie zdarzało się, aby nie było zakupów, obiadu, a dzieci były niedopilnowane. Miała poczucie obowiązku, czego mały Karol też się od niej uczył.

Wreszcie, to matka nauczyła Karola znaku krzyża i pierwszej modlitwy. Nic dziwnego, sama bowiem pochodziła z pobożnej rodziny, była też absolwentką szkoły zakonnej. To ona powiesiła w domu kropielniczkę z wodą święconą i uczyła dzieci, że muszą się przeżegnać, wychodząc z mieszkania. W Wadowicach wspominano Emilię jako kobietę pobożną, chodzącą do kościoła nie tylko w niedzielę, ale także np. na nabożeństwa majowe, do których miała sentyment (wszak przy śpiewie Litanii Loretańskiej rodził się Karol).

Matka Papieża była kobietą wykształconą i dbała o edukację swych dzieci. Nie wiadomo wprawdzie, do której konkretnie żeńskiej szkoły zakonnej chodziła, ale wszystkie prowadzone wtedy przez siostry szkoły w Krakowie były na wysokim poziomie. Dziewczęta miały wszystkie zajęcia po niemiecku (zabór austriacki), uczyły się francuskiego, angielskiego, literatury, kaligrafii, gry na instrumentach muzycznych, geografii, historii, przyrody, zasad savoir-vivre’u, szycia, prasowania, prac ręcznych. Były to szkoły „dla dziewcząt z wyższej sfery”. Absolwentka takiej szkoły mogła być damą dworu księżnej, hrabiny, musiała dbać o wygląd zewnętrzny. W takiej atmosferze Emilia dorastała i później prowadziła dom w Wadowicach.

Mówiąc o wpływie matki na przyszłego Papieża, trzeba też wspomnieć o inspiracji poetyckiej. Karol Wojtyła bowiem w 1939 r. napisał wiersz pt. „Matka” z dedykacją: „Emilii – Matce mojej”. Wyraził w nim tęsknotę, ale też ogromną miłość i szacunek do nieżyjącej już matki, którą nazywa „zgasłym kochaniem”.

Ojciec

Nie byłoby domu rodzinnego w Wadowicach w takim kształcie, gdyby nie ojciec przyszłego papieża – Karol Wojtyła senior. To postać wyjątkowa. Jak podkreślał kard. Dziwisz, Jan Paweł II wspominał ojca jeszcze kilka dni przed śmiercią, przez całe życie wiele o nim mówił.

Rocznik 1879, urodzony w Lipniku koło Białej (dziś dzielnica Bielska-Białej). Przystojny mężczyzna z wąsikiem, wojskowy, który po służbie zasadniczej, trwającej trzy lata, pozostał w armii autriackiego cesarza Franciszka Józefa, służąc najpierw w Krakowie, potem w Wadowicach, a w 1918 r. z radością mógł przejść do armii polskiej. Biegle mówił po niemiecku, cieszył się znakomitą opinią. W wojskowych dokumentach austriackich charakteryzowano go tak: „Niezwykle rzetelny, uczciwy, sumienny, ma poprawne czystopisy, szybko pisze na maszynie, pod każdym względem poprawny, całkowicie godny zaufania, godny każdego wyróżnienia”.

To on razem z Emilią zdecydował na przełomie 1919 i 1920 r, by żona nie dokonywała aborcji, gdy miał się urodzić Karol. System wartości, jaki Wojtyła senior wyniósł ze swego domu rodzinnego, przede wszystkim silna, ugruntowana wiara nie pozwalały mu na inną opcję.

Przez całe życie to on utrzymywał dom. Pensja urzędnika wojskowego nie była wprawdzie zbyt wysoka, ale wystarczała na podstawowe potrzeby żony i dwóch synów. Jak wspomina Eugeniusz Mróz, kolega Papieża z Wadowic, ojciec Lolka codziennie prosto z pracy przychodził do domu i zajmował się synami. A kiedy Emilia ciężko chorowała – to on prowadził dom. Gdy w 1927 r. przeszedł na wcześniejszą wojskową emeryturę, sam robił zakupy, przygotowywał posiłki, sprzątał, prał, pomagał w lekcjach Lolkowi i jego kolegom, zabierał ich na wycieczki, na spacery nad Skawę. Uczył ich nawet języka niemieckiego, także historii Polski, opowiadał ojczyste dzieje. – Pamiętam, jak ojciec Lolka szył, jak przerabiał stare ubrania na nowe – opowiada Eugeniusz Mróz.

Po śmierci Emilii zaś ojciec był dla przyszłego papieża matką i ojcem, bez reszty poświęcił się synowi, nie ożenił się po raz drugi. Wprowadził w domu regularny rytm dnia: wczesnym rankiem – o godzinie siódmej – szli do kościoła na Mszę św., potem Lolek szedł do szkoły, po południu razem z ojcem odrabiał lekcje, po czym szli na obiad do pobliskiej jadłodajni Banasia, a następnie, czasami, na spacer nad Skawę. Wieczorem wspólnie się modlili, czytali na głos Biblię. Ojciec stanowił dla Lolka wzór wiary, o czym Jan Paweł II wiele razy mówił, także wtedy, gdy już był papieżem. „Mogłem na co dzień obserwować jego życie, które było życiem surowym. Nieraz zdarzało mi się budzić w nocy i wtedy zastawałem mego Ojca na kolanach, tak jak na kolanach widywałem go zawsze w kościele parafialnym” – pisał Papież w książce „Dar i tajemnica”. W innym miejscu Jan Paweł II podkreślał: „Moje lata chłopięce i młodzieńcze łączą się przede wszystkim z postacią ojca (…). Ojciec, który umiał od siebie wymagać, w pewnym sensie nie musiał już wymagać od syna. Patrząc na niego, nauczyłem się, że trzeba samemu sobie stawiać wymagania i przykładać się do spełniania własnych obowiązków. Mojego ojca uważam za niezwykłego człowieka”. Te słowa mówią same za siebie.

W 1938 r. Karol Wojtyła senior wraz z synem Karolem przeprowadził się z Wadowic do Krakowa. Także wtedy była widoczna silna więź ojca z synem. Kiedy we wrześniu 1939 r. wybuchła II wojna światowa, Karol z ojcem, tak jak reszta mieszkańców Krakowa, zaczęli uciekać na wschód. Dotarli do Sanu, za Tarnów. Kiedy jednak dowiedzieli się, że 17 września Polskę od wschodu zaatakowali Sowieci, postanowili wrócić do Krakowa, który był już pod okupacją niemiecką.

Karol bardzo przeżył śmierć ojca. Kiedy w lutym 1941 r. wrócił z pracy do domu, ojciec nie żył. Rozpłakał się wtedy jak dziecko. Całą noc klęczał przy ojcu i się modlił. Kard. Stanisław Dziwisz wyznał kiedyś, że Papież wiele razy powracał wspomnieniami do tego tragicznego dnia. – Ojciec Święty opowiadał, że po powrocie z fabryki zastał w domu martwego ojca, siedzącego na krześle, z głową opuszczoną wraz z rękami na stole. Obok stała szklanka herbaty. Niedopitej do połowy.

W rozmowie z André Frossardem Papież wspominał: „Ten mój ojciec, którego uważam za niezwykłego człowieka, zmarł – prawie że nagle – podczas drugiej wojny światowej i okupacji, zanim ukończyłem dwudziesty pierwszy rok życia”.

Pochował ojca na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, tuż przy matce, w grobie rodzinnym Kaczorowskich.

Brat

Mało kto dziś pamięta, że Papież miał brata. To postać ważna w jego życiu, był z nim mocno zżyty. Już od dzieciństwa, kiedy to Edmund pomagał matce opiekować się młodszym braciszkiem, a później zabierał małego Lolka na górskie wycieczki albo grali razem w tenisa.

Edmund Wojtyła, rocznik 1906, z wykształcenia lekarz, zastępca ordynatora Oddziału Zakaźnego Szpitala Miejskiego w Bielsku. W środowisku medycznym Edmunda już wtedy bardzo ceniono, słynął z profesjonalizmu i z oddania powołaniu lekarza. Uwidoczniły się również jego zainteresowania leczeniem ludzi ubogich i bezdomnych. Zachowały się też świadectwa, że pacjenci szpitala wyczuwali jakąś wyjątkową dobroć doktora Wojtyły i bardzo go lubili, darzyli zaufaniem. Szybko zresztą nawiązywał z nimi kontakt.

Lolek wraz z ojcem, po śmierci matki, odwiedzał Edmunda w Bielsku systematycznie w każdą niedzielę. Wędrowali wówczas razem po okolicznych wzgórzach i górach. Dzięki tym spotkaniom więź między braćmi po śmierci matki stała się jeszcze silniejsza. Lolek uwielbiał te górskie wyprawy, bardzo kochał Edmunda. Zresztą z wzajemnością. Bracia podzielali wspólne pasje, nawet aktorskie. I Lolek, i Edmund wystawiali teatrzyki pacjentom w szpitalu, urozmaicali im czas, by choć na chwilę zapomnieli o swoich dolegliwościach, o chorobach. Bracia traktowali to jako misję. Obaj przejawiali wrażliwość na ludzkie cierpienie, o którym Papież powie później, że go „onieśmielało”.

Wkrótce jednak doszło do tragedii

Jesienią 1932 r. do szpitala w Bielsku trafiła dwudziestojednoletnia dziewczyna chora na szkarlatynę. Edmund Wojtyła starał się za wszelką cenę ratować chorą. Tym bardziej gdy dowiedział się, że została umieszczona w izolatce i inni lekarze opuścili ją w obawie przed zarażeniem się. Wtedy Edmund postanowił sam się nią zająć. Osobiście przy niej czuwał, nawet nocą. Niestety, zaraził się od niej. Tym samym sprowadził również na siebie wyrok śmierci. Bo zmarła i pacjentka i – po dziesięciu dniach – również Edmund. W chwili śmierci miał dwadzieścia sześć lat.

Ta śmierć odbiła się echem w całej okolicy. Rada Miasta Bielska podjęła uchwałę, że powstanie fundusz pogrzebowy doktora Edmunda Wojtyły na koszt miasta. Odejście młodego lekarza znalazło też odzwierciedlenie w prasie. Wystarczy przejrzeć gazety z tamtych dni, by się przekonać, że Edmund poświęcił życie świadomie, w imię realizacji swego powołania.

„Ilustrowany Kuryer Codzienny” z 9 grudnia 1932 r. podaje: „Doktor Edmund Wojtyła oddał swe młode życie w ofierze cierpiącej ludzkości”. W innym artykule, pt. „Zgon lekarza na posterunku pracy”, czytamy: „Śp. Edmund Wojtyła zmarł dnia 4 grudnia br., po ciężkiej, a tylko cztery dni trwającej chorobie – na ciężką, septyczną płonicę. Dziesięć dni przedtem spędził noc przy łóżku szpitalnym ciężko chorej na płonicę, którą chciał wyrwać ze szponów śmierci – lecz bezskutecznie. Stąd wyniósł zabójczy zarazek i równocześnie dla siebie fatalny wyrok śmierci”. Prasa charakteryzowała go jako lekarza wyjątkowo rzetelnego, okazującego współczucie chorym. „Był bowiem dr Wojtyła nieprzeciętnym, lecz wartościowym człowiekiem, który miał wszelkie dane dla znakomitego lekarza w pełnym tego słowa znaczeniu, od którego ludzkość mogła się wiele, bardzo wiele spodziewać”.

Doktor Stanisław Bruckner w imieniu pracowników szpitala mówił: „A jednak, choć nie byłeś żołnierzem niosącym śmierć morderczym narzędziem, jesteś bohaterem, jesteś męczennikiem swego młodego życia, boś poległ ofiarnie właśnie w walce z tą śmiercią. Przemogła Cię, przytuliła do swego łona, gdyż Ty, drogi Kolego, odważyłeś się próbować wyrwać życie młodej dziewczyny z jej szponów! Odszedłeś! Poszedłeś, Ty, Drogi Mundku, Ty, który za młodu, przeszedłszy twardą szkołę życia, jąłeś się pracy, zrozumiawszy przedwcześnie Mickiewiczowskie «Zgińcie me pieśni, wstańcie czyny moje!». I powstał Twój czyn – czyn przepotężny, za który nie ludzie, lecz Najwyższy niech Cię osądzi”.

Pogrzeb Edmunda odbył się w Bielsku. Tłumy ludzi – pracownicy szpitala, lekarze, pielęgniarki, pacjenci, władze Bielska, duchowni. I narzeczona Jadwiga (nigdy po tej tragedii nie wyszła za mąż). Wiele przemówień, ciepłych słów. Tuż za trumną – ojciec, Karol Wojtyła, i brat – ukochany Lolek.

Śmierć brata była dla Lolka silnym wstrząsem. Jak wyznał po latach jako papież: „Mój brat, Edmund, zmarł u progu samodzielności zawodowej, zaraziwszy się jako młody lekarz ostrym wypadkiem szkarlatyny, co wówczas (1932) przy nieznajomości antybiotyków było zakażeniem śmiertelnym. Są to wydarzenia, które głęboko wyryły się w mej pamięci – śmierć brata chyba nawet głębiej niż matki, zarówno ze względu na szczególne okoliczności, rzec można tragiczne, jak też i z uwagi na moją większą wówczas dojrzałość. Liczyłem w chwili jego śmierci dwanaście lat”.

Edmund spoczął na bielskim cmentarzu przy ul. Grunwaldzkiej. Później ekshumowano ciało i trumnę przeniesiono do rodzinnego grobowca w Krakowie. Teraz leży on obok swoich rodziców na cmentarzu Rakowickim.

Nie znaczy to jednak, że szpital w Bielsku o nim nie pamięta. Wręcz przeciwnie, na budynku wisi tablica pamiątkowa ku jego czci. Nadto dzisiaj szpital nosi imię doktora Edmunda Wojtyły. Imię patrona zostało nadane w roku 2002, a więc Papież jeszcze się o tym dowiedział, przesłał nawet telegram z podziękowaniem.

W 2003 r. delegacja pracowników szpitala udała się z pielgrzymką do Papieża. Ktoś wtedy zaprosił – chorego już bardzo – Ojca Świętego do Bielska. A Jan Paweł II skomentował z humorem: „Do szpitala?!”.

Tego samego dnia na audiencji dla Polaków Papież powiedział: „Szczególnie witam dziś pracowników szpitala w Bielsku-Białej, w którym pracował mój brat i któremu niedawno zechcieliście nadać jego imię. Dziękuję za to upamiętnienie”.

W 1997 r. we Włoszech zawiązał się komitet do spraw beatyfikacji Edmunda Wojtyły. 25 lutego rzymski dziennik „Il Tempo” poinformował, że „grupa osób skupionych wokół wydawnictwa katolickiego w Padwie dąży do otwarcia jak najszybciej procesu beatyfikacyjnego”.